บทคัดย่อ จุดประสงค์ของการวิจัยครั้งนี้เพื่อประเมินศักยภาพระบบการจัดการข้อมูลในระบบ
บริการสาธารณสุขว่ามีความพร้อมที่จะบริการจัดการข้อมูลเพื่อการวิจัยแบบติดตามไปข้างหน้า
(prospective cohort) โดยดูความเป็นไปได้ที่จะมีศูนย์สุขภาพชุมชนเป็นฐานข้อมูลเบื้องต้นที่ถูก
เชื่อมโยงไปสู่คลินิก และหน่วยงานวิจัยหลัก เก็บรวบรวมข้อมูลจาก 4 จังหวัด จังหวัดละ 2
Contracting Unit for Primary Care (CUP) CUP ละ 2 Primary Care Unit (PCU) รูปแบบการ
ศึกษาวิจัยเป็นเชิงคุณภาพ รวบรวมข้อมูลจากการสัมภาษณ์และสังเกต บันทึกลงในแบบฟอร์มโดย
อิงเกณฑ์มาตรฐานของ data management unit ที่พึงมี ครอบคลุมในเรื่องของระบบฐานข้อมูล
ประชากร ทรัพยากรบุคลากร hardaware software และความพร้อมของระบบและตัวองค์กร
โดยทํ าการรวบรวมข้อมูลระหว่าง พฤษภาคม พ.ศ. 2545-พฤษภาคม พ.ศ. 2546 ผลการศึกษาพบ
ว่ามีเพียง 1 จังหวัดที่มีความพร้อมครบอยู่ในเกณฑ์ดี ส่วน CUP และ PCU นั้น มีเพียง 2 PCU ที่
ตั้งอยู่ในบริเวณของโรงพยาบาลซึ่งเป็น CUP ที่มีความพร้อมของระบบทุกอย่างอยู่ในเกณฑ์ที่จะ
เป็นฐานข้อมูลของ cohort ได้ DMBNJ 2548;1:1-7.

------------------------------------------------------------------------------

Abstract  Objective of this research is to evaluate the feasibility of the database manage¬ment system in community health service if it is capable to manage prospective cohort data in vaccine aids trial phase III or not. The study is emphasizing in using community health center acting as manager in baseline database, which can be link to clinic and the research center unit. Data were collecting from four provinces, each province recruited two Contracting Units for Primary Care (CUP) and two Primary Care Units (PCU) per CUP.  Qualitative study was conducting by observation and interviewing health personnel in the study units.  The contents covered on the criteria requirement for data management unit, including completeness of population database, human resource, hardware and software facilities and system competency of the unit.  Data were collected during May 2002-May 2003. The results showed that only one province is competent. Two PCUs locating in the hospital under their responsible CUP were feasible to work as cohort database. DMBNJ  2005;(1):1-7.

       จากรายงานการทบทวนเอกสารเรื่อง การดำเนินการทดสอบวัคซีนเอดส์และการเตรียมการทดสอบวัคซีนเอดส์ในประเทศไทย  และประเด็นที่ควรพิจารณาในการทดสอบวัคซีนระยะที่ 3 โดยนายแพทย์รัตน์  เชื้อชูวงศ์1  แสดงให้เห็นถึงแนวโน้มความตัองการอาสาสมัครจากฐานชุมชนที่มีคลินิกทดสอบหลายแห่งดำเนินการไปพร้อมๆ กัน  ซึ่งจากรายงานนี้ยังแสดงให้เห็นความชุกของเอดส์ที่มีผลต่อขนาดตัวอย่างสำหรับการทดสอบวัคซีนเอดส์ทดลองในระยะที่ 3  ที่ต้องใช้ตัวอย่างขนาดใหญ่  ที่อาจจะเกิน 20,000 คน  ที่ต้องติดตามในระยะยาว และที่เคยทำกันมานั้นต้องลงทุนเป็นจำนวนมาก  คณะกรรมการนโยบายเอดส์แห่งชาติจึงมีแนวคิดที่จะให้เตรียมการรองรับตั้งแต่เริ่มต้นในการเตรียมชุมชนและเจ้าหน้าที่ตลอดจนหน่วยงานที่รับผิดชอบในการดูแลสุขภาพ ด้วยการลงทุน โดยเตรียมเกณฑ์เพื่อคัดเลือก
       ชุมชนและหน่วยงานที่มีความพร้อมที่น่าจะเป็นทางออกที่เป็นไปได้ด้วยการลงทุนที่ต่ำลงกว่าเดิม ความคิดที่จะนำระบบการบริการภายใต้โครงการหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า 30 บาทรักษาทุกโรคซึ่งได้มีเรื่องของการปฏิรูประบบการจัดเก็บข้อมูลด้วยเทคโนโลยีเข้ามาช่วยในการจัดการฐานข้อมูลสุขภาพชุมชน  ซึ่งเชื่อมโยงกันระหว่างระบบการจัดการข้อมูลในระบบบริการสาธารณสุข  ในระดับโรงพยาบาลชุมชน  (Contracting Unit for Primary Care - CUP) และสถานีอนามัย (ที่พัฒนาเป็น  Primary Care Unit - PCU หรือศูนย์สุขภาพชุมชน) ที่มีแนวโน้มว่าจะได้รับการพัฒนาจนสามารถทำหน้าเป็นคลินิกทดสอบวัคซีนหรือเป็นศูนย์ในการเกณฑ์คัดเลือกและติดตามอาสาสมัครในระยะยาว
       การวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาและประเมินศักยภาพระบบการจัดการข้อมูลในระบบบริการสาธารณสุข และข้อมูลประชากร เพื่อการคัดสรรจังหวัดและอำเภอที่มีศักยภาพและความพร้อมในการบริหารจัดการการวิจัยแบบติดตามไปข้างหน้าในระยะยาว (cohort)  เพื่อเข้าร่วมการศึกษาทดสอบวัคซีนเอดส์ทดลองชนิดป้องกันในระยะที่ 3 (vaccine trial phase III)(2-3)

การประเมินศักยภาพระบบฐานข้อมูล ได้ตั้งสมมติฐานไว้ว่า 
• มีฐานข้อมูลสารสนเทศด้านสุขภาพและประชากรที่สามารถเชื่อมโยงข้อมูลรายบุคคลได้ตั้งแต่ระดับหมู่บ้าน ตำบล อำเภอและจังหวัด  และสามารถติดตามประชากรในพื้นที่ที่เป็นอาสาสมัคร 
• ศักยภาพพื้นฐานเหล่านี้ เมื่อได้รับการเพิ่มเนื้อหาที่จำเพาะสำหรับฐานข้อมูลและการบริหารจัดการที่ต้องใช้สนับสนุน  ก็จะทำให้สามารถทำหน้าที่เป็นฐานข้อมูลเบื้องต้นของคลินิกทดลองในโครงการได้

ระเบียบวิธีวิจัย
      รูปแบบการศึกษาเป็นแบบเชิงคุณภาพ  ประกอบด้วยตัวอย่างจาก 4 จังหวัดที่ถูกคัดเลือกมาอย่างเจาะจงตามเกณฑ์  ดังนี้
เกณฑ์เบื้องต้นในการเลือกสถานบริการในระดับอำเภอและตำบล 
• สถานบริการที่อยู่ในอำเภอที่มีอัตราการติดเชื้อเอชไอวีในระดับต้นๆ ของจังหวัด 
• โรงพยาบาลชุมชนที่มีขนาดใหญ่ มีความสนใจในการพัฒนาระบบบริหารและบริการสาธารณสุข ตามแผนหลักประกัน สุขภาพถ้วนหน้าและมีการจัดการให้มีฐานข้อมูลประชากรอยู่ในเกณฑ์ที่ยอมรับได้
     จังหวัดที่เป็นตัวแทนของแต่ละภาคได้แก่ จังหวัดเชียงใหม่ นครสวรรค์ อุบลราชธานี  และนครศรีธรรมราช มีระยะเวลาดำเนินการตั้งแต่พฤษภาคม  พ.ศ. 2545 ถึง พฤษภาคม พ.ศ. 2546  หน่วยงานในระบบสาธารณสุขจังหวัดที่เลือกเป็นหน่วยงานตัวอย่างครั้งนี้  ประกอบด้วย จังหวัดละ 2 CUP  และ CUP ละ 2 PCU 

วิธีการเก็บข้อมูล 
      โดยใช้แบบสอบถามที่เป็น check list สัมภาษณ์และสังเกตการณ์ที่สร้างขึ้นโดยทีมวิจัย  โดยอิงมาตรฐานของ data management unit(2-4)  ครอบคลุมในเรื่องฐานข้อมูลประชากรซึ่งต้องมีครบทุกด้านในแฟ้มสุขภาพครอบครัวและเป็นปัจจุบัน เนื้อหาของทรัพยากรบุคคลากรได้แก่บุคลากรได้ผ่านการอบรมการจัดการฐานข้อมูล มีความตั้งใจและใฝ่รู้ ได้รับการสนับ¬สนุนจากองค์กร ในเรื่องของทรัพยากรด้าน hardware และsoftware  พิจารณาในเรื่องการลงทุนและสนับสนุนด้าน hardware และ software  ตลอดจนการดูแลปรับปรุง software ให้ทันสมัย และมีระบบรองรับมากกว่าหนึ่งระบบ  การไหลเวียนของข้อมูลสามารถเรียกสืบค้นได้จากระดับบนลงล่าง ภาพรวมของระบบฐานข้อมูลมีการจัดการสำรองข้อมูล การรักษาความปลอดภัยและความลับของข้อมูล
       การวัดศักยภาพดังกล่าวที่จะรองรับการวิจัยคลินิกที่มีมาตรฐานตามเกณฑ์ที่ตั้งไว้ 5 ระดับ  คือ
ระดับ 5 ดีมาก มีความต้องการการพัฒนาเพิ่มเพียงร้อยละ 10 เพื่อเป็นคลินิกมาตรฐาน
ระดับ 4 ดี  มีความต้องการการพัฒนาเพิ่มเพียงร้อยละ 30 เพื่อเป็นคลินิก มาตรฐาน
ระดับ 3 ปานกลาง มีความต้องการการพัฒนาเพิ่มอีกร้อยละ 50 เพื่อเป็นคลินิกมาตรฐาน
ระดับ 2 พอใช้ มีความต้องการการพัฒนาเพิ่มอีกร้อยละ 70 เพื่อเป็นคลินิกมาตรฐาน
ระดับ 1 พอใช้ได้เป็นบางส่วน มีความต้องการการพัฒนาเพิ่มอีกร้อยละ 90 เพื่อเป็นคลินิกมาตรฐาน

ผลการศึกษา
       ในระดับจังหวัด (แผนมิที่ 1) พบว่า 4 จังหวัดที่ศึกษาในเรื่องของความสมบูรณ์ของข้อมูลประชากร และความสมบูรณ์ของระบบฐานข้อมูลอยู่ในเกณฑ์ดีเพียง 2 จังหวัด  ยังคงมีปัญหาในเรื่องของการไหลเวียนของข้อมูล  ซึ่งเกี่ยวข้องกับความสมบูรณ์ของระบบ  ถ้าระบบได้รับการพัฒนาปรับปรุงดีขึ้น การไหลเวียนของข้อมูลก็จะดีตามไปด้วย 3 จังหวัดที่ผู้บริหารให้ความสำคัญในเรื่องของทรัพยากรที่เกี่ยวข้องกับเทคโนโลยีคอมพิวเตอร์  ให้การสนับสนุนและส่งเสริมบุคลากรไปเพิ่มพูนความรู้  และยังสนับสนุนในส่วนของงบประมาณสำหรับ hardware และ software


       
       ในระดับของ CUP (แผนภูมิที่ 2) ที่ทำการศึกษาทั้งหมด 8 CUP  มี 5 CUP ที่ ความครบถ้วนของฐานข้อมูลประชากรและอยู่ในเกณฑ์ที่ดีถึงดีมาก  6 CUP ที่ทรัพยากรบุคลากร อยู่ในเกณฑ์ดีขึ้นไป มีเพียง 3 CUP ที่มี hardware และ software อยู่ในระดับที่ดีถึงดีมาก อย่างไรก็ตามมีเพียง 2 CUP ที่ภาพรวมของระบบและการไหลเวียนอยู่ในเกณฑ์ที่ดีมาก  จำนวน CUP มากกว่าครึ่งหนึ่งที่ศักยภาพอยู่ในเกณฑ์ต้องการแก้ไขเพิ่มเติมมากกว่าร้อยละ 60



       จำนวน 2 ใน 16 PCU ที่ศึกษา (แผนภูมิที่ 3) ที่ฐานข้อมูลอยู่ในเกณฑ์ดี มี 3 PCU ที่ทรัพยากรด้านบุคลากรอยู่ในเกณฑ์ดี แต่ hardware  และ  software การไหลเวียนของข้อมูลยังไม่อยู่ในเกณฑ์ดี โดยภาพรวมของระบบมีเพียง 2 PCU ที่ใช้ได้

       ความพร้อมของระบบฐานข้อมูลของ 4 จังหวัดที่มีความพร้อมมากกว่าร้อยละ 50 มีอยู่ 2 จังหวัด  เมื่อพิจารณาภาพรวมทั้งหมดพร้อมๆกันดังแสดงใน ตารางที่ 1 ภาพรวมของความพร้อมตั้งแต่ระดับจังหวัดต่อลงมายัง CUP จนถึง PCU  ที่ต้องมีการปรับปรุงเพิ่มเติมน้อยกว่าร้อยละ 50 มีเพียง 1 CUP และมีเพียง 1 PCUภายใต้ CUP ที่มีความพร้อมนี้



วิจารณ์
       เนื่องจากในช่วงระยะเวลาที่ลงไปสำรวจ ยังเป็นช่วงเริ่มต้นของการปรับเปลี่ยนระบบบริการสุขภาพชุมชนจากรูปแบบเดิมมาอยู่ภายใต้นโยบายหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า 30 บาท  ระบบข้อมูลของจังหวัดยังอยู่ในระหว่างการปรับปรุงโครงสร้างทั้งทรัพยากรและระบบที่จะเลือกใช้  การทำความเข้าใจระหว่าง CUP และ PCU  การส่งถ่ายข้อมูล จาก PCU มาสู่ CUP และสาธารณสุขจังหวัดยังคงยึดรูปแบบเดิม  กล่าวคือทำการสรุปรวมยอดรายงานมาส่ง  ส่วนรายละเอียดของประชาชนยังคงเก็บอยู่ที่ระดับล่าง  การที่ระดับบนจะทำการเรียกดูสืบค้นข้อมูลโดยตรงลงมาที่ระดับล่างยังทำไม่ได้อันเนื่องมาจากความไม่พร้อมของบุคลากร  software  และ  hardware  ปัญหาที่พบอีกประการหนึ่งคือข้อมูลประชากรยังอยู่ในแฟ้มกระดาษไม่ได้บันทึกเข้าไปเก็บไว้ใน คอมพิวเตอร์  การบันทึกเข้าคอมพิวเตอร์เป็นเฉพาะข้อมูลการใช้บริการเพื่อนำไปคิดค่าใช้จ่าย นอกจากนี้ยังพบว่า CUP ใดที่เคยมีการร่วมงานวิจัยทางคลินิกมาก่อน  จะมีศักยภาพที่อยู่ในระดับดี  เช่นเดียวกันกับในระดับจังหวัด  จังหวัดใดที่มีโครงการวิจัยจากต่างประเทศมาตั้งฐานวิจัย  ก็มีศักยภาพอยู่ในระดับดีด้วย  ประการสำคัญคือผู้บริหารได้ตระหนักถึงความสำคัญของระบบฐานข้อมูลและการเชื่อมโยงข้อมูลจากระดับล่างสู่ระดับบน และการย้อนกลับของข้อมูลมากน้อยเพียงใด  หนึ่งใน CUP ที่อยู่ในตัวอย่างการศึกษาครั้งนี้  พบว่าผู้บริหาร CUP เป็นผู้เชี่ยวชาญเรื่องคอมพิวเตอร์และระบบฐานข้อมูล  มีระบบที่ค่อนข้างสมบูรณ์ในการเชื่อมโยง PCU และ CUP และจาก CUP สู่จังหวัดได้  ยังสามารถทำให้เกิดกลุ่มเครือข่ายที่ใช้ระบบฐานข้อมูลเดียวกันด้วย
       สรุปได้ว่าใน 4 จังหวัดมีเพียงจังหวัดเดียวที่มีความพร้อมอยู่ในเกณฑ์ดี ในระดับของ CUP กับ PCU เดียวกันที่สามารถเชื่อมโยงจากระดับบนสู่ล่างได้เป็น PCU ที่อยู่ในเขตของโรงพยาบาล  ส่วน PCU ที่อยู่นอกโรงพยาบาลยังไม่สามารถเชื่อมโยงให้เกิดการไหลเวียนของข้อมูลได้

กิตติกรรมประกาศ
       งานวิจัยนี้เป็นส่วนหนึ่งของงานการประเมินศักย-ภาพระบบบริหารและระบบบริการสาธารณสุข และข้อมูลประชากร ในการเข้าร่วมทดสอบวัคซีนเอดส์  ทดลองชนิดป้องกันในระยะที่ 3 : ซึ่งได้รับทุนสนับ¬สนุนจากกลุ่มงานเอดส์ กองควบคุมโรค ผู้วิจัยขอขอบ พระคุณแพทย์หญิงเยาวรัตน์ ปรปักษ์ขาม และทีมงานประเมินศักยภาพตลอดจนผู้ให้ข้อมูลในระดับท้องถิ่นทุกท่าน

เอกสารอ้างอิง
 1. รัตน์ เชื้อชูวงศ์.  รายงานการทบทวนเอกสารเรื่อง  การดำเนินการทดสอบวัคซีนเอดส์และการเตรียมการทดสอบวัคซีนเอดส์ในประเทศไทย และ ประเด็นที่ควรพิจารณาในการทดสอบวัคซีนระยะที่ 3  และประเด็นที่ควรคำนึงถึง  หากวัคซีนที่กำลังทดสอบอยู่นี้ได้รับการขึ้นทะเบียน.  ศูนย์ประสานการพัฒนาและประเมินผลวัคซีนโรคเอดส์  กองโรคเอดส์  มีนาคม 2545.
 2. McFadden ET. Data management and coor¬dination. In: Redmond C, Colton T, editors. Biostatistics in clinical Trials. London: Wiley & Sons; 2001. p.158-67.
 3. George SL. Audit and quality control (9-12). In: Redmond C, Colton T, editors. Biostatis¬tics in clinical Trials. London: Wiley & Sons; 2001. p. 9-12.
4. Halloran EM. Vaccine studies.  Redmond C, Colton T, editors. Biostatistics in Clinical Trials.  London: Wiley & Sons; 2001. p. 479-86.